Ontstaan

Potklei is een zeer zware kleisoort, die is afgezet gedurende het Elsterien. Het Elsterien was de voorvoorlaatste ijstijd en duurde van 475.000 tot 410.000 jaar geleden. Een ijskap bedekte in die periode alleen het noordelijkste deel van Nederland. Onder het ijs werden als gevolg van erosie geulen gevormd, de zogenaamde tunneldalen.

Deze geulen zijn zeer diep, tot zo’n 100 meter beneden NAP en sommige zelfs tot 300 meter diep. Ze zijn langgerekt en smal en hebben steile wanden. De tunneldalen zijn wel tien tot honderd kilometer lang en slechts enkele kilometers breed. Hoe ze precies zijn ontstaan is nog niet helemaal duidelijk, maar waarschijnlijk speelt het afsmelten van de ijskap een belangrijke rol.

Het smeltwater werd onder hoge druk tussen het landijs en de ondergrond geperst, waardoor er zich steeds dieper wordende tunnels vormden. Vervolgens ontstonden er door het afsmelten van de ijskap, gedurende een lange tijd diepe meren in de tunneldalen die langzaam werden opgevuld met grof en fijn zand en later ook laagjes klei. Doordat het uiteindelijk om vrijwel stilstaand water ging, kon zelfs de fijnste klei bezinken, waardoor een dik pakket potklei ontstond. De potklei heeft een zeer hoog percentage aan zeer fijne klei, ook wel lutum genoemd. Het lutumgehalte kan oplopen tot negentig procent.

Het bijzondere aan de tunneldalen is dat ze zich niet, als gewone beek- of rivierdalen, vertakken en breder worden. Ze stoppen plotseling, op dezelfde manier waarop ze elders plotseling beginnen.

Potklei kenmerkt zich behalve door de zware klei, ook door de donkere kleur: donkergrijs tot zwartbruin. Deze kleur is afkomstig van bruinkool, dat door het landijs onderweg is opgenomen uit grote bruinkoolafzettingen in Noord-Duitsland, Denemarken en het Oostzeegebied.

Soms is er een fijne horizontale gelaagdheid in de potklei te zien. Dit wordt toegeschreven aan een sedimentatiecyclus van voor- en najaarsafzettingen. Zulke fijne laagjes worden warven (enkelvoud: warve) genoemd.

Tijdens latere ijstijden werd de potklei soms opgestuwd . Daarbij zijn de warven vervormd.