Talrijke menselijke sporen

Op en rond de Havelterberg zijn uitzonderlijk veel sporen te vinden uit de hele bewoningsgeschiedenis van Drenthe. Het bijzondere is dat hier sprake is van een doorlopende tijdlijn vanaf de jagende Neanderthalers tot in de huidige tijd, waarbij uit elke bewoningsperiode sporen terug zijn te vinden in het gebied. Cultuurhistorisch gezien, kent het gebied een extreme ‘gelaagdheid'. Het lijkt niet toevallig dat drie voor Drenthe belangrijke archeologen (A.E. van Giffen, H.T. Waterbolk en G.H. Voerman) juist uit dit gebied afkomstig zijn.

Als gevolg van de grote variatie in de natuurlijke omstandigheden is het gebied al vroeg in onze geschiedenis door mensen bewoond. De aardkundige kenmerken hebben ervoor gezorgd dat we hier te maken hebben met een van de oudste cultuurlandschappen van Noordwest-Europa. De oudste vondst dateert uit de vroege (is oude) Steentijd (50.000 v.Chr.).

Er zijn echter veel vondsten afkomstig uit de periode waarin hier rendierjagers rondtrokken in een toendra-achtig landschap (vanaf 13.000 jaar geleden). In de nabije omgeving zijn veel bewoningssporen aangetroffen uit de midden-Steentijd (10.000 - 7000 jaar geleden), een periode waarin men voornamelijk leefde van visvangst, jacht en het verzamelen van wilde vruchten.

De meest spectaculaire overblijfselen dateren uit de jonge Steentijd (7000 - 4000 jaar geleden) en dat zijn de hunebedden met de nummers D53 en D54. De steenhopen waren ooit bedekt met een aarden heuvel en werden opgericht door mensen die behoorden tot de zogenaamde Trechterbekercultuur; in de volksmond ook wel ‘de hunebedbouwers' genoemd.

Beide hunebedden vormen een paar en zijn afgebeeld op een aquarel van J. Dijkstra uit circa 1942, die als schoolplaat is gebruikt.

In de directe omgeving van de Havelterberg zijn talrijke grafheuvels, grafvelden en urnenvelden aangetroffen die in de Bronstijd en vroege en late IJzertijd (5000 - 2500 jaar geleden) werden gebruikt om de doden te begraven. Onderzoek in 1918 en 1944, uitgevoerd door A.E. van Giffen, heeft uitgewezen dat twee grafheuvels op de kruin van de Havelterberg uit de IJzertijd stammen. Het bijbehorende woongebied en het kenmerkende complex rechthoekige akkertjes uit die tijd, een zogenaamd Celtic Field, strekken zich uit op de zuidflank van de Havelterberg. Helaas is een groot deel hiervan ondertussen verdwenen als gevolg van jongere ontginningsactiviteiten en de aanleg van een Duits vliegveld in de Tweede Wereldoorlog.

De enorme hoeveelheid vondsten hebben ertoe geleid dat de Havelterberg vanuit archeologisch oogpunt de bijnaam ‘Drents Pompeï' draagt en ook verdient.

De overgang van stuwwal naar stroomdal aan de zuidoostflank van de Havelterberg en Bisschopsberg was een aantrekkelijke plaats voor de permanente vestiging van boerengemeenschappen, waardoor vanaf circa het jaar 500 de esdorpen Darp, Havelte, Holtinge en Uffelte tot ontwikkeling kwamen. In de Middeleeuwen was de meeste grond, voor zover geschikt voor de landbouw, ontgonnen.

De hoogste delen zijn nooit bewoond of ontgonnen geweest door de zeer sterk lemige en stenenrijke bovengrond en de grote diepte van het grondwater. Ook bij de ontwikkeling van de genoemde esdorpen is een sterke landschappelijke samenhang aanwezig met de natuurlijke aardkundige basis.