Aardkundige diversiteit: de basis voor biodiversiteit
De Havelterberg behoort tot de gebieden met de meeste plantensoorten per vierkante kilometer, vooral omdat op veel plaatsen het keileem tot zeer dicht onder de oppervlakte voorkomt.
Heel bijzonder is de smalle zone heide van hooguit enkele tientallen meters breed op de noordhelling van de stuwwal; iets onder de top. Hier vinden we bijvoorbeeld de Knollathyrus, Bochtige klaver, Voorjaarszegge, Kleine bevernel en Bergbeemdgras, evenals de eigenlijke bossoorten Bosviooltje, Bosanemoon en Dalkruid. Voorjaarszegge bijvoorbeeld komt voor op kalkrijke rivierduinen en op de kalkhellingen van Zuid-Limburg.
De Havelterberg is de enige groeiplaats voor deze plant in de noordelijke provincies.
De combinatie van kalkrijke keileem, welke slecht voor water doorlatend is, en de geglooide ondergrond maken dat er natte plekken bovenop de Havelterberg te vinden zijn en dat er zeldzame en bedreigde plantensoorten voorkomen.
De zeldzame zevenster heeft zich hier bijvoorbeeld kunnen handhaven als soort uit het toendraklimaat van de laatste ijstijd. Fraai hertshooi is een typische leemindicator bij de zandgronden.
Naast deze ongekende diversiteit in plantensoorten is de Havelterberg en nabije omgeving beroemd om zijn vlinderrijkdom en het voorkomen van veel reptielen en amfibieën. Deze laatsten maken dankbaar gebruik van de vele bomkraters...
Voor de verharding van startbanen voor het vliegveld is gebruik gemaakt van keileem, afkomstig van de Havelterberg. Hierdoor is ook op de startbanen een situatie ontstaan van een ondiepe, enigszins kalkhoudende en slecht waterdoorlatende bodemlaag.
Het ter plaatse zijdelings afstromende regenwater zorgt plaatselijk, voornamelijk op de overgangen naar de wat zuurdere zandgronden, voor zeer specifieke omstandigheden, waar zich een unieke plantengroei heeft ontwikkeld.
Voorbeelden van zeldzaamheden die hier zijn aan te treffen zijn Rozenkransje, Valkruid, Gelobde maanvaren, Brede wespenorchis, Grote wolfsklauw en Addertong.
De Havelterberg is de laatste groeiplaats in het oosten van het land van het Rozenkransje. Dit plantje groeit vooral op matig voedselarme kalkhoudende zandgronden. Het heeft in het binnenland nog maar vier groeiplaatsen. Verder komt ze langs de Noord-Hollandse kust en op de Waddeneilanden ook zeer zeldzaam voor.
In de provincie Drenthe is Rozenkransje nog op drie plaatsen aanwezig, de groeiplaats bij Havelte is daarvan de enige vitale populatie. In het verleden was Rozenkransje minder zeldzaam en groeide bij voorkeur in overgangen tussen natuur- en cultuurland op een schrale, zwak zure bodem. Dankzij het gevoerde maai- en plagbeheer, handhaaft Rozenkransje zich bij Havelte goed en breidt zij zich zelfs enigszins uit.
Gelobde maanvaren komt bij de Havelterberg in onvoorstelbaar grote hoeveelheden voor. Landelijk gezien is deze zeldzaam en komt het nog voor in schrale zwak zure of basische milieus.
Af en toe kom je het plantje ook tegen langs schelpenpaadjes in heidevelden. Addertong komt wel voor in de duinen en in het buitenland ook in voormalige kalkgroeves, maar is in het binnenland vrij zeldzaam. Hier op de Havelterberg vindt Addertong ook een groeiplaats.