Ontwikkeling van het landschap
Het gebied rond Westerbork en Orvelte biedt een staalkaart aan karakteristieke elementen van het oude Drentse esdorpenlandschap. Door de ijver van landschapsbeschermers in de 20e eeuw is dit gebied als typisch Drents landschap herkenbaar gebleven ondanks de ontwikkelingen die hebben geleid tot schaalvergroting en verschraling van natuur en landschap. Het behoud van Orvelte als schoolvoorbeeld van een Drents esdorp heeft hier zeker aan bijgedragen.
Oud landschap
De Drentse zandgronden zijn al sinds de verre prehistorie bewoond. Daarvan getuigen onder meer de hunebedden. Uit vondsten uit de Oude Steentijd (het paleolithicum, voor 12.500 9600voor Chr.) en de Midden-Steentijd (het mesolithicum, na 9600 12.500 voor Chr.) blijkt dat de gronden aan de randen van de beekdalen door jagers en verzamelaars gebruikt werden om hun kampementen op te slaan.
Sinds de Bronstijd (2000 – 800 voor Chr.) werden de hoger gelegen dekzandgronden vrijwel overal voor landbouw gebruikt. Vooral de hoogste delen van de ruggen vond men geschikt. Op de dekzandrug zijn boven- en ondergronds sporen te vinden van oude bewoning en gebruik.
Voorbeelden zijn grafheuvels, raatakkers en huisplaatsen. In het Reijntjesveld ligt bijvoorbeeld zo’n grafheuvel. Naast dit heideveld is een boerderij uit de IJzertijd herbouwd, die een indruk geeft van de bewoning uit die tijd.
Vlakbij Orvelte, naast het houten pad van Theodoor ligt een archeologisch monument als teken van de grote archeologische rijkdom van het gebied.
Onafzienbare heide
Heel geleidelijk aan ontstond hier na de late Middeleeuwen het typisch Drentse esdorpenlandschap. Van oudsher bestond het esdorpenlandschap uit drie belangrijke onderdelen: akkers op de zogenoemde essen, graslanden in de beekdalen en heide op de gronden rond de essen en langs de beekdalen. Bos was vrijwel verdwenen ten gunste van heide en grasland.
Zo rond 1850 bestond ongeveer 65% van Drenthe uit onafzienbare heide. Deze heide was onmisbaar als graasgebied voor de schaapskuddes. De schapen leverden mest waardoor de arme zandgrond voldoende vruchtbaar kon worden gemaakt voor akkerbouw. De beekdalen leverden hooi als wintervoer voor schapen en ander vee. Bovendien graasden er koeien, vooral jongvee.
Dorpen lagen vaak op de flank van een beekdal, op de overgang naar drogere gronden. Dat is in Orvelte goed te zien. Kenmerkend voor een esdorp is de brink, een open ruimte, meestal gedomineerd door oude eiken.
Grote veranderingen in het esdorpenlandschap
De schapen van de afzonderlijke boeren van het dorp gingen dagelijks met de herder op en neer van het dorp naar de heide. 's Nachts vielen de keutels op de vloer van de schapenstal. Deze stal was verdiept aangelegd. Een laag schapenmest werd telkens afgewisseld met een laag heideplaggen. Uiteindelijk werd het mengsel van plaggen en mest op de akkers ondergeploegd.
Dit systeem heeft honderden jaren gefunctioneerd tot aan de tijd dat de kunstmest werd uitgevonden. Toen was de schapenmest niet meer nodig. Schaapskuddes verdwenen rap, terwijl de heide werd ontgonnen tot akkers, grasland en bos. In het midden van de vorige eeuw was het landschap van grote delen van Drenthe sterk veranderd.
Toch waren rond Orvelte en Westerbork nog veel onderdelen van het oude landschap aanwezig. Tijdens de ruilverkaveling Westerbork greep men de kans aan om delen van het landschap te herstellen zodat bezoekers van het gebied rond Orvelte kennis konden maken met het onversneden Drentse esdorpenlandschap.
Houtwallen zijn hersteld of zelfs nieuw aangelegd. De bodem onder oude houtwallen zijn aardwetenschappelijk interessant omdat deze dikwijls ongestoord zijn en veel over de vroegere aardkundige geschiedenis vertellen.
Staatsbosbeheer kreeg grote delen van het landschap in beheer. De verdere omgeving van Orvelte werd juist optimaal voor de landbouw ingericht. Zo is een groot contrast ontstaan tussen het oude landschap tussen Orvelte en Westerbork en het moderne agrarische landschap daaromheen.
Het dorp Orvelte heeft al sinds 1967 de status beschermd dorpsgezicht. Er staan prachtige oude boerderijen zoals de 17e eeuwse Bruntingerhof. Hierdoor ademt het dorp nog de sfeer uit van een 19e-eeuws Drents esdorp. Momenteel is de Stichting Het Drents Landschap eigenaar van veel panden in het dorp Orvelte.