Archeologie
Wie de archeologische waarden en verwachtingenkaart van de gemeente Westerveld - waarbinnen dit gebied geheel valt - bestudeert, stuit op een zeer lange, gevarieerde en rijke bewoningsgeschiedenis. Alle zogenaamde Drentse Picardt-iconen vinden we terug in dit gebied: hunebedden, grafheuvels en Celtic fields. Maar er is nog veel meer, zoals de afgedekte prehistorische landschappen van de essen en de verborgen rijkdom van de beekdalen.
In het noorden domineert en regisseert het beekdalsysteem van de Wapserveensche Aa het gebied. Het zuidelijk deel wordt bepaald door een stuwwalsysteem uit het Saalien waar de Havelterberg en de Bisschopsberg met hun omvangrijke bos-, heide-en stuifzandgebieden deel vanuit maken. Onder de karakteristieke essen liggen de prehistorische voorgangers van de oude dorpskernen Havelte, Eursinge, Ufftelte, Holtinge en de middeleeuwse Wüstung Hesselte /Oud Darp in het zuiden en die van Wapse, Vledder, Diever en Wittelte in het noorden.
De Bisschopsberg dankt haar naam aan het feit dat hier in de vroege Middeleeuwen de toenmalige landsheer, de bisschop van Utrecht periodiek zijn bestuurlijke gezag kwam uitoefenen en de pacht in natura in ontvangst nam. De vondst van twee zogenaamde ‘vorstengraven' uit de vijfde eeuw v.Chr. (ijzertijd) op deze heuvel doen vermoeden dat ook in de prehistorie aan deze markante verhoging in het landschap speciale waarde werd toegekend.
Door het rijke prehistorische erfgoed zijn de Middeleeuwen in Drenthe een wat onderbelichte periode. Groot was het enthousiasme dan ook toen in 2004 in Kalteren (bij Diever), pal naast de locatie waar niet veel later het nieuwe gemeentehuis van Westerveld zou verrijzen, sporen van de bisschoppelijk hof Calthorne uit de twaalfde - dertiende eeuw aan het licht kwamen. In de Middeleeuwen hadden verscheidene religieuze instellingen bezittingen in Drenthe, zo ook rond Diever. Het ging daarbij om grote landbouwbedrijven die bestonden uit een hof en een aantal verspreid liggende hoeven. Op de hoeven werkten horige pachters, die een groot deel van hun oogst in natura en later in geld naar de hoeve brachten. Behalve een religieuze elite kende middeleeuws Drenthe ook een adellijke elite. In het deelgebied Wapserveensche Aa zijn twee mooie voorbeelden van hun aanwezigheid terug te vinden: de motteheuvels van Wittelte, de Wittesheuvel, en van Rheebruggen, het Borchbargien. Net als de motteheuvels De Klinkenberg bij Gees en de Waterburcht van Eelde, zijn het rijksmonumenten.
