Koloniën van Weldadigheid: unieke geschiedenis in Drenthe

De voorgeschiedenis

Het is 1818 en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden is aan de bedelstaf. Napoleon heeft ons land als ‘Koninkrijk der Armen’ achtergelaten. De sociaal bewogen Johannes van den Bosch komt samen met een groep invloedrijke burgers als redder in nood met een ambitieus plan om de armoede in ons land te bestrijden door de stichting van binnenlandse landbouwkoloniën en de oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid. In 1818 strijkt de Maatschappij van Weldadigheid neer in Frederiksoord. Hier stichtten zij de eerste van een reeks van zeven Koloniën van Weldadigheid om nieuwe kansen te bieden aan paupers uit stedelijke gebieden. Uit het hele land worden grote aantallen mensen en families in armoede ernaartoe gestuurd: om aan landbouw te doen, naar school te gaan en discipline aan te leren. Arme gezinnen, landlopers, bedelaars en ook weeskinderen worden gedwongen opgenomen. Voor alle armen was er onderdak, werk, scholing en zorg. Aan de basis van dit ambitieuze initiatief ligt enerzijds een groot maatschappelijk probleem (armoede) en anderzijds het geloof in de maakbaarheid van de mens en het landschap. De Koloniën krijgen veel internationale belangstelling.

Het lijkt vreemd, maar over de Koloniën van Weldadigheid hebben we op school niet of nauwelijks iets meegekregen. Dat komt omdat het verhaal van het ‘pauperparadijs’, over de bewoners van de Koloniën van Weldadigheid, niet alleen een mooi verhaal is, maar ook een verhaal vol schaamte en verdriet. Er is nu pas aandacht voor omdat het lang genoeg geleden is. Het is het verhaal van een utopie die in praktijk gebracht is, en gedeeltelijk mislukt. Het idee om alle armen in het hele land aan een beter leven te helpen en te ‘verheffen’ was een geweldig ideaal, maar inwoners van de Koloniën van Weldadigheid werden ernstig beperkt in hun eigen vrijheid. Ze moesten werken en leren en mochten pas terug naar de gewone wereld als ze ontslag kregen van de Maatschappij van Weldadigheid. Het was een systeem tussen armoedebestrijding en gevangenissen in. Een totaal uniek stelsel dat sinds de invoering van sociale wetten na 1918 niet meer bestaat.

Voorouders

Suzanna Jansen schreef over de zoektocht naar haar voorouders de bestseller ‘Het Pauperparadijs’ Door dit boek, en de boeken van Wil Schackmann, komt de geschiedenis van de Koloniën van Weldadigheid volop in de belangstelling te staan.

Maar liefst één op de 16 Nederlanders blijkt voorouders te hebben die hier hebben geleefd! Veel bekende Nederlanders hebben laten weten hier voorouders te hebben. Zelf op onderzoek uit? Kijk op https://allekolonisten.nl/.

Proefkolonie Frederiksoord

In deze serie belichten we de koloniën in Drenthe. Met als eerste Frederiksoord: het begin van de invloedrijke geschiedenis van de Maatschappij van Weldadigheid. Als eerste wordt in 1818 de Proefkolonie Frederiksoord opgericht. Op deze plek in Zuidwest-Drenthe staan de eerste 53 boerderijtjes klaar om de arme stedelingen te ontvangen. Hier kunnen ze op werk en onderdak rekenen in ruil voor arbeid op het land. De kinderen gaan er verplicht naar school en er is een eigen ziekenfonds. Er komen kerken, winkels, scholen en zelfs rustoorden. Met deze sociale voorzieningen loopt de Maatschappij van Weldadigheid 80 jaar vooruit op de rest van Nederland en wordt daarmee beschouwd als de bakermat van onze verzorgingsstaat.

Koloniehuisje rond 1900

Nieuw Museum

In het nieuwe Museum De Proefkolonie (2019) in Frederiksoord treed je in de voetsporen van de eerste vijf kolonistengezinnen en ervaar je hun waargebeurde verhaal via een multimediale tijdreis. Stap binnen in de stadse achterbuurten van toen: ruik de armoede en voel de ellende. Bekijk de film die laat zien hoe de eerste stedelingen na een zware reis arriveren in hun nieuwe ‘paradijs’. Ontdek in de expositieruime wat er terechtkomt van de ambities van Van den Bosch. Hier wordt duidelijk hoe zijn tot op de cent doorgerekende plannen botsen met de weerbarstige praktijk. Zo blijkt niet ieder zich aan de regels en het strakke regime te kunnen houden en ontstaan er naast de vrije ook dwang- en strafkoloniën. Zo ligt op 30 minuten rijden van Frederiksoord de voormalige dwangkolonie Veenhuizen. Ondertussen bij velen bekend van het boek en gelijknamige theaterspektakel Het Pauperparadijs. Maar ook van het Nationaal Gevangenismuseum, waar het indrukwekkende verhaal van deze kolonie ontdekt kan worden.

Het museum De Proefkolonie is, onder de voorwaarden van de coronamaatregelen, weer geopend. Wilt u een kijkje nemen, reserveer dan vooraf een plek via de website.

Ontdek de historie in het landschap

Zowel in Frederiksoord als Veenhuizen is de historische erfenis van de Koloniën van Weldadigheid rijkelijk terug te vinden in het landschap. Naast de talrijke prachtige monumenten is ook de landschapsstructuur kenmerkend. Wij tippen het speciale Weldadig Fietsrondje van 37 km, die voert langs de diverse voormalige vrije koloniën. Maar ook de Pauperpad fietstocht tussen Frederiksoord en Veenhuizen behoort tot de opties. U fietst hierbij dwars door het Drents Friese Wold, het Nationaal Park dat de twee voormalige koloniën verbindt.

Foto: James van Leuven

UNESCO Werelderfgoed

Frederiksoord-Wilhelminaoord en Veenhuizen, de voormalige Koloniën van Weldadigheid in Drenthe, wachten in spanning af. In de zomer van 2021 wordt door het Werelderfgoedcomité van UNESCO het besluit genomen of zij, samen met de Belgische weldadigheidskolonie Wortel, Werelderfgoed worden. In de afgelopen jaren is hard gewerkt aan de gezamenlijke aanvraag voor de voormalige Koloniën van Weldadigheid. De Koloniën van Weldadigheid getuigen van een uitzonderlijk, door de Verlichting geïnspireerd experiment in sociale hervorming, via een systeem van grote binnenlandse landbouwkoloniën. Hierbij weerspiegelen de vele monumenten en landschapspatronen nog steeds het bijzondere karakter van de twee verschillende typen Koloniën (vrij en onvrij). De organisatie van het landschap met haar lange lanen en rechthoekige ordening zette de bewoners aan om productieve burgers te worden. Lees er meer over op www.kolonienvanweldadigheid.eu/koloniën-werelderfgoed.